حضرت آیت الله العظمی بهجت رحمه الله
در آیه ى شریفه ى «إِنَّ الصَّلَوةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَآءِ وَ الْمُنکَرِ وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ»(1)؛ (نماز انسان را از کارهاى زشت و ناپسند باز مى دارد، و قطعا یاد خدا بزرگتر است.)
جمله ى «تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَآءِ» اشاره به تخلیه، و عبارت «وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ»یعنى یاد کردن بنده از خدا، اشاره به تحلیه است.
در روایت آمده است:
« لَذِکْرُاللّه الْعَبْدَ أکْبَرُ مَنْ غَیْرِ ذِکْرِهِ [یا] مِنْ ذِکْرِ غَیْرِهِ. »(2)، به نقل از امام باقر ـ علیه السّلام ـ درباره ى آیه ى«وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ» آمده است:
« ذِکْرُ اللّه لاِءَهْلِ الصَّلاةِ أَکْبَرُ مِنْ ذِکْرِهِمْ إِیّاه. أَلا تَرى أَنَّهُ یَقوُلُ: فَاذْکُروُنى، أَذْکُرْکُمْ.»؛ (یاد خدا از نمازگزاران، بزرگتر از یاد آن ها از خداست. مگر نمى بینى که مى فرماید: «پس مرا یاد کنید، تا شما را یاد کنم.») که مصدر اضافه به فاعل شده است یعنى: یاد کردن خدا از بنده، از غیرِ ذکر او، یا از ذکرِ غیر او بزرگتر است.
و در بعضى از روایات، « ذِکْرُ اللّهِ » (در این صورت مصدر اضافه به مفعول است یعنى یاد بنده از خدا، بزرگ تر از یاد مردم است) در مقابل « ذِکْرُ النّاسِ » ذکر شده است، یعنى «ذِکْرُ اللهِ أکْبَرُ مِنْ ذِکْرِ النّاسِ»؛ (یاد خدا از یاد کردن مردم بزرگتر است)
بنابراین، هرکس مردم را یاد کند واز آنها بترسد و یا دوست داشته باشد و یا به سوى آنها بگریزد و یا از آنها فرار کند، به یاد خدا نیست.
در نماز و عبادات عنایت به «ذکر اللّه و توجّه به خدا» نیست، بلکه عنایت به «عدم توجّه به غیر» شده که توّجه به او است، زیر اگر بنده توّجه و ارتباطش را از غیر خدا قطع کند، ارتباطش با خدا قهرى است.
ممکن است «وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ» اشاره به تعرّض( اشاره به حدیث « إِنَّ لِرَبِّکُمْ فى أَیّامِ دَهْرِکُمْ نَفَحاتٍ، أَلا فَتَعَرَّضُوا لَها. »؛ (پروردگارتان در روزهاى عمر شما، نفحاتى براى شما دارد، هان بدان روى آورید و از آن روى برمتابید.) (3)معناى « تعرّض نسبت به آیات انفسى » به صورت اجمالى و اشاره در متن ذکر شده است.) آیات انفسى در «وَ فِى أَنفُسِهِمْ» ( 4) باشد، در مقابل آیات آفاقى «فِى الاْءَفَاقِ» براى استدلال به وجود غیبى واجب، هر چند وجود نَفْس هم از آیات آفاقى و از موجودات خارجى است، نظیر آفتاب، ماه، ابر، باران، کواکب، زمین و آسمان.
اگر «وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ» به معناى « ذِکْرُ الْعَبْدِ لِلّهِ » باشد،( بنابراین که مصدر اضافه به مفعول شده باشد.) منظور ذکر قلبى است. و بهترین لفظى که در مقام لفظ حکایت از آن ذکر قلبى کند، از میان تمام اسماى حسنى لفظ جلاله ى « اللّه » است؛ بلکه به حسب لغت مى شود گفت: ذِکْرُ اللّهِ از قبیل اضافه ى مصدر به مفعول است، و مذکور به ذکر، در آیه ذکر شده است، که لفظ جلاله ى « اللّه » حاکى از آن است.
1. سوره ى عنکبوت، آیه ى 45.
2. در تفسیر قمى، ج 2، ص 150؛ وسائل الشیعه، ج 27، ص 374؛ مستدرک الوسائل ج 3، ص 80، بحار الانوار، ج 79، ص 206
3. ر.ک: بحار الانوار، ج 68، ص 231؛ ج 80، ص 352؛ ج 87، ص 95. نیز مشابه: تفسیر امام حسن عسکرى ـ علیه السّلام ـ ص 179.
4. سوره ى فصّلت، آیه ى 53.
