انصاف که از زیباترین خصلت‌های اخلاقی است به معنای عدالت‌ورزی و اجرای قسط و اقرار به حقوق مردم و ادای آن‌هاست و این که هر خیری را برای خود می‌‌خواهیم برای دیگران هم بخواهیم و هر زیان و ضرری که برای خود نمی‌پسندیم برای دیگران هم نپسندیم. [1] ناگفته نماند عدالت در بعد فردی و انصاف در بعد اجتماعی و عمومی معنا پیدا می کند.
برخی از مردم در مقام سخن یا ادای شهادت چنان‌چه منافع خود یا نزدیکان خود را در معرض خطر ببینند به سادگی حاضر نیستند حقیقت را بگویند. از این رو خداوند در قرآن مجید می‌فرماید: «هنگامی که سخن میگویید عدالت را رعایت کنید حتی اگر در مورد نزدیکان‌تان بوده باشد و به عهد خدا وفا کنید. این چیزی است که خداوند شما را به آن سفارش میکند تا متذکر شوید» [2] و در جای دیگر می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آوردهاید! به طور جدّی در پاسداری از عدالت برخیزید و برای خدا گواهی دهید اگر چه (این گواهی) به زیان خود شما یا پدر و مادر یا نزدیکان شما بوده باشد. برای هر کس که شهادت میدهد چه غنی باشد یا فقیر، خدا سزاوارتر است که از آنها حمایت کند. بنابراین از هوی و هوس پیروی نکنید که از حق منحرف خواهید شد و اگر حق را تحریف کنید و یا از اظهار آن اعراض نمایید خداوند به آن‌چه انجام میدهید آگاه است.» [3]
انصاف از دیدگاه روایات
در روایات نیز سفارش زیادی درباره رعایت انصاف شده است که به بعضی از آنها اشاره میشود:
← از مکارم اخلاق
مردی خدمت رسول خدا(ص) رسید و گفت: مرا از مکارم اخلاق آگاه کن. پیامبر اکرم(ص) فرمود:
«مکارم اخلاق عبارت است از: عفو کردن کسی که به تو ستم کرده است. پیوند با کسی که از تو بریده است. بخشش به کسی که تو را محروم کرده است. حق‌گویی گرچه به ضرر خودت باشد.» [4]
← از علائم ایمان
پیامبر اکرم(ص) یکی از نشانههای مومن واقعی را انصاف دانسته و می‌فرماید: «کسی که با فقیر، همدردی کند و درباره مردم با انصاف باشد مؤمن واقعی است.» [5]
← وسیله کسب عزّت
امیر مؤمنانعلی(ع) می‌فرماید: «هر کس با مردم به انصاف رفتار کند خداوند بر عزتش بیفزاید». [6]
← بهترین اعمال
امام صادق(ع) می‌فرماید: « بالاترین اعمال سه چیز است: رعایت انصاف نسبت به مردم تا آن‌جا که هر چه برای خود دوست داری برای آنان نیز دوست بداری. مواسات نمودن با برادرت در مال، یاد خدا در هر حال...». [7]
← وسیله قرب به خدا
امام صادق(ع) می‌فرماید: «سه دستهاند که در روز قیامت از دیگران به رحمت خدا نزدیک‌ترند تا از حسابخلق فارغ شود: کسی که در هنگام خشم، قدرتش او را به ستم کردن به زیردستانش دعوت نکند. کسی که هنگام قضاوت بین دو نفر به اندازه یک جو به هیچ طرف گرایش پیدا نکند. کسی که حق را بگوید؛ خواه به ضرر او باشد یا به سود او.» [8]
فرمان امیر مؤمنان(ع) به مالک اشتر
حضرت علی(ع) در فرمان خود به مالک اشتر می‌فرماید:
«نسبت به خدا و بندگانش انصاف را از دست مده و نسبت به اطرافیان و خانواده و زیر دستانت انصاف داشته باش که اگر انصاف را پیشه خود نسازی ستم کردهای و کسی که به بندگان خدا ستم کند خدا دشمن اوست و کسی که خدا دشمن او باشد دلیلش را باطل میسازد (عذرش را نمیپذیرد) و چنین شخصی با خدا در جنگ است مگر آنکه دست از ستم بردارد و توبه کند.» [9]
سختترین تکالیف الهی
رعایت انصاف کاری دشوار است و انسان باید به آن اهمیّت بدهد. امام صادق (ع) در حدیثی فرمود: «أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِأَشَدِّ مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَی خَلْقِهِ- فَذَکَرَ ثَلَاثَةَ أَشْیَاءَ أَوَّلُهَا إِنْصَافُ النَّاسِ مِنْ نَفْسِک؛ آیا شما را به سختترین چیزی که خدا بر خلقش واجب کرده آگاه نسازم؟ و آن‌گاه سه موضوع را بیان کرد که نخستین آنها انصاف دادن به مردم است.» [10]
یکی از دوستان و یاران امام صادق(ع) نامهای که در آن برخی از مسائل مورد نیاز خود را سؤال کرده بود به همراه شخصی به نام عبدالاعلی که عازم مدینه بود خدمت آن بزرگوار فرستاد و در ضمن از آن شخص (عبدالاعلی) خواسته بود که به طور شفاهی حقوقی را که یک نفر مسلمان بر سایر مسلمانان دارد بپرسد.
عبد الاعلی میگوید: خدمت امام صادق(ع) شرفیاب شدم و نامه را تسلیم حضرت کردم و سؤالی که در باره حقوق برادران دینی داشتم مطرح ساختم اما بر خلاف انتظار، امام صادق(ع) به همه سؤال‌ها جواب داد جز درباره حقوق برادر مسلمان بر برادر مسلمانش.
هنگامی که خواستم از مدینه خارج شوم برای خداحافظی به محضر امام صادق(ع) شرفیاب شدم و عرض کردم: به سؤال من پاسخ ندادید؟ فرمود: میترسم حقیقت را بگویم و شما عمل نکنید و از دین خدا خارج شوید.آن‌گاه فرمود: «إِنَّ مِنْ أَشَدِّ مَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَی خَلْقِهِ ثَلَاثاً- إِنْصَافُ الْمَرْءِ مِنْ نَفْسِهِ- حَتَّی لَا یَرْضَی لِأَخِیهِ مِنْ نَفْسِهِ إِلَّا بِمَا یَرْضَی لِنَفْسِهِ مِنْهُ- وَ مُوَاسَاةُ الْأَخِ فِی الْمَالِ- وَ ذِکْرُ اللَّهِ عَلَی کُلِّ حَالٍ لَیْسَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ- وَ لَکِنْ عِنْدَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَیَدَعُه».
«از جمله سختترین تکالیف الهی در باره بندگان خدا سه چیز است: اول، رعایت عدل و انصاف میان خود و دیگران، بطوری‌که با برادر مسلمان خود آن‌چنان رفتار کند که دوست دارد او با وی چنان رفتاری داشته باشد.
دوم، آنکه مال خود را از برادران مسلمان مضایقه نکند و با آنها به مواسات رفتار نماید.
سوم، در هر حال به یاد خدا باشد و مقصود از یاد کردن خدا این نیست که پیوسته سبحان اللّه و الحمدللّه بگوید بلکه مقصود این است که اگر با کار حرامی مواجه شد خدا را در نظر بیاورد و آن کار را انجام ندهد.» [11]
