شعبان از ریشه شعب یا شعبه است، کنایه از آنکه در این ماه خیر و نیکی بسیار منشعب (تقسیم) می گردد و روزی بندگانتقسیم می شود و تمامی امور مقدره عالم علیحده علیحده می شود لهذا به این اسمنامیده شده است (از غیاث اللغات).
شعبان را شعبان المعظم نیز می خوانند چرا که این ماه متعلق به پیامبر خدا محمد صلی الله علیه وآله و سلم می باشد و آن حضرت این ماه را روزه مى‌گرفت و به ماه رمضان وصل مى‌کرد و مى‌فرمود شعبان ماه من است، هر که یک روز از ماه مرا روزه بگیرد، بهشت برای او واجب می‌شود.
اهمیت ماه شعبان چنان بود که رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم هر گاه هلال ماه شعبان را مى‌دید به مُنادیى امر مى‌فرمود که در مدینه بانگ می زد: اى اهل مدینه من از جانب رسول خدا برای شما پیامی دارم. ایشان مى‌فرماید آگاه باشید همانا شعبان ماه من است پس خدا رحمت کند کسى را که یارى کند مرا در این ماه من و روزه بگیرد.
همچنین از حضرت علی علیه السلام نقل شده هر که براى جلب محبّت پیغمبر خدا و تقرّب به سوى خدا در ماه شعبان روزه بگیرد؛ خداوند او را دوست می‌دارد و در روز قیامت کرامت خود را نصیب او می‌گرداند و بهشت را براى او واجب می‌کند.
اما چرا ماه شعبان اینچنین خاص و ویژه است. این پایه از اهمیت دادن به یک دوره زمانی از برای انجام عبادت و اعمال نیکی چون روزه را می توان از میان حدیث دیگری دریافت. مضمون این حدیث به شرح زیر است:
"امام صادق علیه السلام از علی علیه السلام روایت کرده که ایشان مى‌فرمود: از زمانى که بانگ منادى رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلمدر ماه شعبان را شنیدم ، از من روزه شعبان ترک نشد و تا مدتى که حیات دارم از من ترک نخواهد شد، ان شاء الله تعالى. سپس مى‌فرمود که روزه دو ماه شعبان و رمضان توبه ومغفرت از خدا است."
مهمترین نکته شاید همان توبه و پوزش از گناهان در این زمانهای سفارش شده است.امری که چنانچه جمع مسلمانان بدان همت گمارند بی شک تاثیرات اجتماعی خود را نیز نشان می دهد.چرا که جدای از اینکه این اعمال بگونه ای مستحبی و شخصی است اما نتیجه ای جمعی برای جامعه خواهد داشت.
جامعه ای که متوجه زمانها و مکانهای مقدس آئینش باشد و در رعایت احترام آن بکوشد،جامعه ای کمتر آلوده به گناه است و از دیگر سوی به آرامش معنوی نزدیک تر است.
ماه شعبان در زمره شریف ترین ایام سال قرار دارد و به انجام اعمال مختلف در این ماه بسیار سفارش شده است تا ضمن زدودن آلودگی ها از روح و جسم، انسان با فراغ بال و تزکیه نفس به ماه میهمانی خدا وارد شود.
بنا بر آنچه در شماری از متون روایی وارد شده، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و سلم در یکی از سال‌ها، به هنگام آغاز این ماه خطبه‌ای خواندند و مردم را نسبت به شرافت این ماه آگاه فرمودند.
در بحارالانوار قسمت‌هایی از این خطبه چنین آمده است: «... شعبان ماه شریفی است و آن ماه من است. حاملان عرش آن را بزرگ می‌شمارند و حق آن را می‌شناسند. آن ماهی است که در آن همچون ماه رمضان، روزی بندگان زیاد می‌گردد و در آن بهشت آذین بسته می‌شود و این ماه را شعبان نامیده‌اند زیرا در آن ارزاق مومنان تقسیم می‌شود و آن ماهی است که عمل در آن چند برابر می‌شود و کار نیکو هفتاد برابر ثمره می‌دهد».
بنا بر آنچه در حدیثی دیگر که در وسایل الشیعه به آن اشاره شده ، ماه شعبان ، ماهی است که:«در هر پنجشنبه آن ، آسمان‌ها زینت بسته می‌شود، و فرشتگان به دعا می‌پردازند که پروردگارا! آن‌کس را که در این ایام روزه بدارد، ببخشای، و دعایش را اجابت فرمای. پس هر کس که در روز اول شعبان دو رکعت نماز گذارد و در هر رکعت آن یک‌مرتبه سوره حمد و یکصد مرتبه سوره توحید را بخواند و بعد از نماز نیز یکصد مرتبه صلوات بفرستد، خداوند تمامی حاجت‌های دینی و دنیایی او را اجابت می‌فرماید».
اما در میان روزها و شبهای ماه شعبان، شب نیمه این ماه مصادف با ولادت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از شرافت ویژه ای برخوردار است.
در بحارالانوار در مورد اهمیت این شب از زبان پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و سلم اینگونه روایت شده است: من شب نیمه شعبان، خوابیده بودم که جبرائیل به نزدم آمد و گفت: ای محمد! آیا در این شب می‌خوابی؟ گفتم: ای جبرائیل! مگر این شب چه شبی است؟
جبرائیل گفت: این شب، شب نیمه شعبان است. ای محمد برخیز!. پس مرا از بستر خواب بلند نمود و آنگاه مرا به بقیع برد و گفت: سرت را بلند کن و به آسمان بنگر. این شبی است که در آن در‌های آسمان و در رحمت الهی و رضایت او گشوده می‌گردد... ای محمد! هر کس این شب را تا صبح به تکبیر، تسبیح، دعا، نماز، قرائت قرآن، انجام مستحبات و استغفار بگذراند، بهشت منزل و آرامشگاه او خواهد بود.
همچنین در حدیثی دیگر که در وسایل‌الشیعه، بحارالانوار و مصباح المتهجد اشاره شده در خصوص فضیلت ماه شعبان آمده است:«خداوند به ذات مقدس خود سوگند خورده است که هر کس را در این ماه به او پناه برده و از او درخواست کند، از رحمت خود محروم ننماید».
همچنین بنابر روایت «کمیل» یار وفادار امیرالمومنین علیه السلام، در جلسه‌ای یکی از یاران حضرت از ایشان درباره این آیه شریفه سوره دخان «فیها یفرق کل أمر حکیم» سوال کرد، ایشان نیز در تفسیر شب قدر که امور آدمیان در آن مقدر می‌شود به بیان اهمیت شب نیمه شعبان پرداختند و به خصوص برخواندن دعای حضرت خضر علیه السلام در این شب تاکید کردند.
پس از اتمام جلسه و آنگاه که کمیل به منزل خود بازگشت، باز به نزد حضرت مراجعه کرد تا دعای خضر را از ایشان فرا گیرد. حضرت نیز نخست او را امر به نوشتن کردند و آنگاه دعای معروف کمیل را برای او خواندند، و سرانجام او را به خواندن این دعا در شب نیمه شعبان سفارش فرمودند.
در فضیلت و اعمال ماه شعبان از امام جعفر صادق علیه السلام روایت است که چون ماه شعبان داخل مى شد حضرت امام زین العابدین علیه السلاماصحاب خود را جمع مى کرد و مى فرمود: اى گروه اصحاب من مى دانید این چه ماهى است این ماه شعبان است و حضرت رسول صلی الله علیه وآله و سلم مى فرمود شعبان ماه من است پس روزه بدارید در این ماه براى محبت پیغمبر خود و براى تقرب به سوى پروردگار خود بحق آن خدایى که جان على بن الحسین به دست قدرت اوست سوگند یاد مى کنم که از پدرم حسین بن على علیه السلام شنیدم که فرمود شنیدم از امیرالمو منین علیه السلام که هر که روزه دارد شعبان را براى محبت پیغمبر خدا و تقرب بسوى خدا دوست دارد خدا او را و نزدیک گرداند او را به کرامت خود در روز قیامت و بهشت را براى او واجب گرداند.
