"من" کیستم؟

     این‏  رابطه از نظر اهل عرفان از نوع رابطه‏ء دو موجود که در عرض یکدیگر قرار گرفته‏اند ،  مثل رابطه‏ء انسان با افراد اجتماع ، نیست بلکه از نوع رابطه‏ء فرع با اصل ، مجاز  با حقیقت ، و به اصطلاح خود آنها از نوع رابطه‏ء مقید با مطلق است.

درد  عارف ، بر خلاف درد روشنفکر ، انعکاس دردهای بیرونی در خودآگاهی‏ انسان نیست ، بلکه  دردی درونی است ، یعنی دردی است که از نیازی فطری‏ پیدا می‏شود   .

روشنفکر  از نظر اینکه دردش درد اجتماعی است اول آگاه‏ می‏شود و آگاهی‏اش او را دردمند  می‏سازد ، ولی درد عارف از آن نظر که دردی‏ درونی است ، خود درد برای او آگاهی است ، نظیر درد هر بیمار که اعلام‏ طبیعت است بر وجود یک نیاز   .

 حسرتو زاری که در بیماری است  

وقت بیماری همه بیداری است  

هر که او بیدارتر پر دردتر  

هر که او آگاه‏تر رخ زردتر  

پس بدان این اصل  را ای اصلجو  

هر که را درد است او برده است بو  

درد عارف با درد  فیلسوف نیزیکی نیست .عارف و فیلسوف هر دو دردمند حقیقت‏اند ، اما درد فیلسوف درد  دانستن و شناختن حقیقت است و درد عارف درد رسیدن و یکی شدن و محو شدن . درد فیلسوف  او را از سایر فرزندان طبیعت ، از همه‏ء جمادات و نباتات و حیوانات متمایز می‏سازد  در هیچ موجودی در طبیعت درد دانستن و شناختن نیست اما درد عارف درد عشق و جاذبه است، آن چیزی است که نه تنها در حیوان ، که در فرشته نیز که‏ جوهر ذاتش خودآگاهی و  دانستن است وجود ندارد   .

فرشته عشق ندانست چیست  قصه مخوان 

بخواه جام و گلابی به خاک آدم ریز

جلوه‏ای کرد رخش دید ملک عشق نداشت

خیمه در مزرعه‏ء آب و گل آدم زد

درد فیلسوف ، اعلام نیازفطرت " دانستن " است که انسان بالفطره می‏خواهد بداند ، و درد عارف اعلام نیاز فطرت عشق است که‏ می‏خواهد پرواز کند و تا حقیقت را به تمام وجود لمس نکرده آرام نمی‏گیرد .

خود از نظرعارف

     از نظر عارف آنچه فیلسوف آن را " من " واقعی انسان می‏شناسد ، " من " واقعی‏ نیست ، روح است ، جان است ، یک تعین است . من واقعی ، خداست . با شکستن این تعین ، انسان خود واقعی خویش را می‏یابد .

محیی الدین عربی در فصوص الحکم ، فص شعیبی ،می‏گوید :

حکما و متکلمین در باره‏ءخودشناسی‏ زیاد سخن گفته‏اند ، اما معرفة النفس از این راهها حاصل نمی‏شود، هر کس‏گمان برد آنچه حکما در باره‏ء خودشناسی دریافته‏اند حقیقت است ، آماس‏ کرده‏ای رافر به پنداشته است .

یکی از پرسش هایی که از شیخ محمود شبستری در مسائل عرفانی شد که منظومه‏ء عرفانی کم نظیرگلشن رازدر پاسخ آنها به وجود آمد ، پرسش از " خود " و " من " بود که چیست ؟

دگر کردی سؤال از من که " من " چیست ؟

مرا از من خبر کنتا که " من " کیست ؟

چو هست مطلق آمد در اسارت

به لفظ " من " کنند از وی عبارت

حقیقت کز تعین شد معین

تو او را در عبارت گفته‏ای " من

من و توعارض ذات وجودیم

مشبکهای مشکوش وجودیم

همه یک نوردان اشباح و ارواح

گه از آیینه پیدا گه ز مصباح

آنگاه سخنان فلاسفه را در مورد روح و " من " و خودشناسی اینچنین‏ انتقاد می‏کند :

و گویی لفظ من در هر عبارت

به سوی روح می‏باشد اشارت

چو کردی پیشوای خود خرد را

نمی‏دانی ز جزء خویش خود را

برو ای خواجه خود را نیک بشناس

که نبود دربهی مانند آماس

من و تو برتر از جان و تن آمد

که این هر دو ز اجزای من آمد

به لفظ من نه انسان است مخصوص

که تا گویی بدان جان است مخصوص

یکی رهبرتر از کون و مکان شو

جهان بگذار و خود در خود جهان شو

مولوی گوید :

ای که در پیکار ، " خود " را باخته

دیگران را توز " خود " نشناخته

تو به هر صورت که آیی بیستی

که منم این و الله آن تو نیستی

یکزمان تنها بمانی تو ز خلق

در غم و اندیشه مانی تا به حلق

این تو کی باشی کهتو آن اوحدی

که خوش و زیبا و سرمست خودی

مرغ خویشی صید خویشی ، دام خویش

صدر خویشی ، فرش خویشی ، بام خویش

گر تو آدمزاده‏ای چون او نشین

جمله‏ء ذرات را در " خود " ببین

پس از نظر عارف روح و جان " من " واقعی نیست ، آگاهی به روح یا جان خودآگاهی نیست ، روح و جان مظهری از خود و از من است ،من واقعی‏ خداست ، هر گاه انسان از خود فانی شد و تعینات را درهم شکست و ندید ، ازروح و جان اثری باقی نماند ، آنگاه که این قطره‏ء جدا شده از دریا به‏ دریا بازگشت و محو شد ، انسان به خودآگاهی واقعی رسیده است ، آن وقت‏ است که انسان خود را درهمه‏ء اشیاء و همه‏ء اشیاء را در خود می‏بیند و تنها آن وقت است که انسان از خودواقعی با خبر می‏شود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

منبع: کتاب انسان در قرآن شهید مطهری صفحه70