علماى اخلاق و سیر و سلوک، روزه را، از نظر مراتب و از زاویه نقشى که در تکامل انسان دارد، به سه دسته تقسیم مى کنند: روزه عوام، روزه خواص و روزه خواص خواص (1)
اینک توضیح مراتب و درجات روزه :
دسته اول: روزه عوام
این مرتبه از روزه، با پرهیز از مفطِرات و مبطلات روزه صورت مى پذیرد، شرح مبطلات و مفطرات روزه در کتب فقهی و رساله های مراجع عظام تقلید آمده است. این مرتبه از روزه، آسان ترین و پایین ترین مرتبه روزه است. در روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می خوانیم: «إنَّ أیسَرَ مَا افتَرَضَ اللّه ُ تَعالى عَلَى الصّائِمِ فی صِیامِه، تَرکُ الطَّعامِ وَالشَّرابِ» (2)
«آسان ترین چیزى که خداى متعال بر روزه دار در روزه دارى اش واجب ساخته است،نخوردن و نیاشامیدن است.»
دسته دوم : روزه خواص
در این مرتبه از روزه، روزه دار، تنها به پرهیز از مفطرات روزه، بسنده نمی کند؛ بلکه از همه حرام هاى الهى پرهیز مى نماید. از این رو، اجتناب از مفطرات، شرط صحت و درستىِ روزه است و اجتناب از سایر محرمات الهی، شرط قبولى روزه در درگاه الهی:
در روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می خوانیم: «أربَعَةٌ تُفسِدُ الصَّومَ وأعمالَ الخَیرِ: الغیبَةُ، وَالکَذِبُ، وَالنَّمیمَةُ، وَالنَّظَرُ إلَى الأَجنَبِیِّ»(3)، «چهار چیز، روزه و کارهاى نیک را خراب مى کند: غیبت، دروغ، سخن چینى، و نگاهبه نامحرم.»
در روایت دیگری می خوانیم که حضرت علی علیه السلام می فرماید که خداوند متعال در ضمن حدیث معراج خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «یا أحمَدُ، لَیسَ شَیءٌ مِنَ العِبادَةِأحَبَّ إلَیَّ مِنَ الصَّمتِ وَالصَّومِ؛ فَمَن صامَ ولَم یَحفَظ لِسانَهُ کانَکَمَن قامَ ولَم یَقرَأ فی صَلاتِهِ، فَاُعطیهِ أجرَ القِیامِ ولَم اُعطِهِ أجرَالعابِدینَ» (4) «اى احمد! هیچ عبادتى نزد من، محبوب تر از سکوت و روزه نیست. پس،هر که روزه بدارد، ولى زبانش را نگه ندارد، همچون کسى است که به عبادت، ایستاده، امّا در نمازش قرائت ندارد. پس به او پاداش ایستادن به نماز را مى دهم؛ امّا پاداش عبادتگران را به او نمى دهم.«
دسته سوم: روزه خواص خواص
این مرتبه از روزه، با باز داشتن قلب و نگهدارى آن از هر چیزى که اشغال کننده دل (چه حلال و چه حرام) است بجز خدا، به دست مى آید. روزه خواصّ خواص، روزه دل، از همّت هاى دون و اندیشه هاى دنیوى و باز داشتن کلى آن از غیر خداوند است. شکستن این مرتبه از روزه، با اندیشه درباره غیر خدا و قیامت، و فکر درباره دنیا تحقّق مى یابدـ مگر دنیایى که به خاطر دین خواسته شود، که چنین دنیای، توشه آخرت است و دنیای مذموم نیست.
در روایتی از حضرت علی علیه السلام می خوانیم: «صَومُ القَلبِ خَیرٌ مِن صِیامِ اللِّسانِ وَ صِیامُ اللِّسانِ خَیرٌ مِن صِیامِ البَطنِ» (5) «روزه دل، بهتر از روزه زبان است و روزه زبان، بهتر از روزه شکم.» این مرتبه، رتبه پیامبران، صدّیقان و مقرّبان درگاه الهی است. هر یک از این دو مرتبه اخیر (روزه خواص و خواص خواص)، به نسبت تلاش روزه داران و آمادگى آنان، مراتب متعدد دیگری نیز دارد.
علاوه بر این، روزه از زاویه های دیگر نیز قابل بررسی و تقسیم بندی است. به عنوان نمونه از حیث انگیزه هاى روزه دار، دارای مراتب گوناگونی است. نقطه اوج این مراتب، حال روزه دارى است که انگیزه روزه دارى اش، نه بیم از کیفر و نه شوق به ثواب؛ بلکه تنها به خاطر فرمان بُردارى محض از فرمان الهى، علاقه مندى به تقرّب به خداى سبحان و کسب رضا و لقاى اوست. و پایین ترین مرتبه آن روزه داری است که به قصدخودنمایی یا به سبب عادت روزه می گیرد. (6)
1.ر. ک: محمدی ری شهری، ماه خدا (ترجمه جواد محدثی)، قم، دارالحدیث، 1383ش،ج1، ص 157 تا ص 160
2.شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، مؤسسه آل البیت، سال 1409 هـ. ق، ج10، ص164.
3.مشکینی اردبیلی، علی، تحریر المواعظ العددیه، قم، الهادی، 1382، ص331.
4.دیلمى، شیخ حسن، إرشاد القلوب إلى الصواب، قم، شریف رضی، 1412ق، ج1، ص205.
5.تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، قم، دفترتبلیغات، 1366ش، ص 176.
6.برای مطالعه سایر مراتب و درجات ر. ک: ملکى تبریزى، میرزا جواد،المراقبات(ترجمه کریم فیضی)، قم، قائم آل محمد، 1388، ص 265.
